ARTIKEL BAHASA SUNDA

KERAJAAN SUNDA

Karajaan Sunda  (669 - 1579 M),numutkeun naska Wangsakerta mangrupa karajaan nu ngadeg ngaganti Tarumanagara nu kabagi dua jeung 'kembaranana', Galuh. Karajaan Sunda diadegkeun kuTarusbawa taun 591 Caka Sunda (669 M). Masih numutkeun Naskah Wangsakerta, Karajaan Sunda oge ngawengku wilayah anu kiwari jadi Provinsi Lampung sanggeus putri Karajaan Lampung nikah jeung putera mahkota Karajaan Sunda. Lampung dipisahkeun ti bagéan karajaan Sunda nu di pulo Jawa ku Selat Sunda.

A. SEJARAH

Saméméh ngadeg salaku karajaan anu mandiri, Sunda téh mangrupa bawahan Tarumanagara. Raja Tarumanagara nu panungtung, Sri Maharaja Linggawarman Atmahariwangsa Panunggalan Tirthabumi (maréntah ukur tilu taun, 666-669 M), kawin ka Déwi Ganggasari ti Indraprahasta. Ti Ganggasari, anjeunna gaduh dua putra, duanana awéwé. Déwi Manasih, cikalna, kawin ka Tarusbawa ti Sunda, sedengkeun nu kadua, Sobakancana, kawin ka Dapuntahyang Sri Jayanasa, nu salajengna ngadegkeun karajaan Sriwijaya. Nalika Linggawarman pupus, kakawasaan Tarumanagara ragrag ka minantuna, Tarusbawa. Hal ieu ngabalukarkeun pangawasa Galuh, Wretikandayun (612-702) baruntak, ngaleupaskeun diri ti Tarumanagara, sarta ngadegkeun Galuh nu mandiri.

Ti pihak Tarumanagara sorangan, Tarusbawa ogé teu hayang neruskeun karajaan Tarumanagara. Tarusbawa lajeng mindahkeun kakawasaanana ka Sunda, sedengkeun Tarumanagara dirobah jadi bawahanana. Anjeunna diwastu/dijenengkeun raja Sunda dina poé Radite Pon, 9 Suklapaksa, bulan Yista, taun 519 Saka (kira 18 Méi 669 M). Sunda jeung.

Galuh ieu sapuk, yén wates karajaanana téh nyaéta walungan Citarum(Sunda di béh kulon, Galuh di béh wétan).

B. RAJA – RAJA KERAJAAN SUNDA

Di handap ieu runtuyan raja-raja nu kungsi mingpin Karajaan Sunda numutkeun naskah Pangéran Wangsakerta (mangsa kawasa dinaMaséhi):

1.     Tarusbawa (minantu Linggawarman, 669 - 723)

2.     Harisdarma, atawa Sanjaya (minantu Tarusbawa, 723 - 732)

3.     Tamperan Barmawijaya (732 - 739)

4.     Rakeyan Banga (739 - 766)

5.     Rakeyan Medang Prabu Hulukujang (766 - 783)

6.     Prabu Gilingwesi (minantu Rakeyan Medang Prabu Hulukujang, 783 - 795)

7.     Pucukbumi Darmeswara (minantu Prabu Gilingwesi, 795 - 819)

8.     Rakeyan Wuwus Prabu Gajah Kulon (819 - 891)

9.     Prabu Darmaraksa (adi beuteung Rakeyan Wuwus, 891 - 895)

10.

5

Windusakti Prabu Déwageng (895 - 913)

11. Rakeyan Kamuning Gading Prabu Pucukwesi (913 - 916)

12. Rakeyan Jayagiri (minantu Rakeyan Kamuning Gading, 916 - 942)

13. Atmayadarma Hariwangsa (942 - 954)

14. Limbur Kancana (putra Rakeyan Kamuning Gading, 954 - 964)

15. Munding Ganawirya (964 - 973)

16. Rakeyan Wulung Gadung (973 - 989)

17. Brajawisésa (989 - 1012)

18. Déwa Sanghyang (1012 - 1019)

19. Sanghyang Ageng (1019 - 1030)

20. Sri Jayabupati (Detya Maharaja, 1030 - 1042)

21. Darmaraja (Sang Mokténg Winduraja, 1042 - 1065)

22. Langlangbumi (Sang Mokténg Kerta, 1065 - 1155)

23. Rakeyan Jayagiri Prabu Ménakluhur (1155 - 1157)

24. Darmakusuma (Sang Mokténg Winduraja, 1157 - 1175)

25. Darmasiksa Prabu Sanghyang Wisnu (1175 - 1297)

26. Ragasuci (Sang Mokténg Taman, 1297 - 1303)

27. Citraganda (Sang Mokténg Tanjung, 1303 - 1311)

28. Prabu Linggadéwata (1311-1333)

29. Prabu Ajiguna Linggawisésa (1333-1340)

30. Prabu Ragamulya Luhurprabawa (1340-1350)

31. Prabu Maharaja Linggabuanawisésa (nu perlaya dina Perang Bubat, 1350-1357)

32. Prabu Bunisora (1357-1371)

33. Prabu Niskalawastukancana (1371-1475)

34. Prabu Susuktunggal (1475-1482)

35. Jayadéwata (Sri Baduga Maharaja, 1482-1521)

36. Prabu Surawisésa (1521-1535)

37. Prabu Déwatabuanawisésa (1535-1543)

38. Prabu Sakti (1543-1551)

39. Prabu Nilakéndra (1551-1567)

40. Prabu Ragamulya atawa Prabu Suryakancana (1567-1579)

BASA, KESENIAN JEUNG KAHURIPAN

KU ayana kamekaran téknologi internét nu ngarambah nepi ka tepis wiring, tétéla mawa pangaruh nu kalintang hadé kana kahirupan basa Sunda. Sanajan téknologi datangna ti deungeun, tapi lain hartina mareuman basa Sunda. Perkara ieu bisa diimeutan dina sawatara jejaring sosial, saperti facebook. Réa diantarana anu tara asa-asa deui ngawangkong téh ku basa Sunda tur bisa kabaca ku balaréa. Malah aya rasa kareueus kana basa Sunda, mangsa bisa ngawangkong ngagunakeun basa indung. Lebah dieu, bisa dicindekeun yén naon rupa anu jolna ti deungeun téh henteu salawasna goréng, malah nu hadé ogé kacida réana. Kilang kitu, kalintang gumantung kana kumaha carana urang ngamangpaatkeunana pikeun kahadéan. 

Poé basa indung anu dipiéling saban 21 Fébuari tangtu bakal leuwih haneuteun ku ayana natrat yén basa indung téh hirup kénéh, dina harti masih diparaké ku masarakat dina wangkongan sapopoé. Lain baé basa Sunda, da kaasup basa indung sélér séjénna ogé jadi leuwih hirup ku ayana kamekaran téknologi. Lebah dieu seukeutna sawangan UNESCO téh, anu antukna netepkeun 21 Fébuari minangka Poé Basa Indung Internasional. 

Héabna sumanget pikeun ngamumulé basa Sunda ogé bisa karasa ti kalangan rumaja. Contona, dina Féstival Drama Basa Sunda (FDBS) Pelajar anu diayakeun ku Téater Sunda Kiwari, pesertana bisa ngajaul ngaleuwihan targét panitia. Sabada pendaptaran FDBS Pelajar ditutup, kacatet 49 grup téater rumaja nu miluan dina éta féstival. Lain baé patandang ti Jawa Barat, da aya ogé peserta anu jolna ti Banten. Basa Sunda henteu bisa dipisahkeun ku wilayah administratip. Komo deui Banten mah kapan sidik Sunda pisan. 

Sajabana ti FDBS Pelajar anu digelar ti tanggal 7 nepi ka 27 Fébuari, di Gedong Kasenian Rumentangsiang ogé maneuh dipidangkeun rupaning kasenian Sunda, kayaning tari tradisonal, sandiwara Sunda, longsér, jeung sajabana. Beuki pikabungaheun basa nengetan personilna leuwih réa didominasi ku kaum rumaja. Sandiwara Sunda mimiti neut-neutan deui, dipidangkeun sacara maneuh di Rumentangsiang. Grup Sri Murni jeung Ringkang Gumiwang kaasup dua grup sandiwara nu mindeng ngagelarkeun pintonan di Rumentangsiang.

Ku leuwih hirupna basa Sunda, boh di dunya maya atawa dina kahirupan sapopoé, dipiharep mawa pangaruh hadé pikeun masarakat. Budaya Sunda tetep bisa kajaga pikeun ngawangun kahirupan nu silih asah, silih asih, tur silih asuh. Réréongan dina kahadéan, wanoh jeung baraya katut tatangga, muga leuwih natrat deui. Urang Sunda bisa ngigelan kamekaran jaman, bari henteu kudu ngaleungitkeun idéntitasna salaku urang Sunda. Pon kitu deui, taya salahna mikaresep kasenian deungeun kalayan henteu kudu mopohokeun kasenian banda urang. 

Dina mangsa globalisasi kiwari, taya deui pilihan iwal ti kudu wani aub tarung dina persaingan. Urang Sunda kudu siap tandang makalangan sangkan henteu jadi galandangan di lembur sorangan. Pangpangna mah nurutkeun data statistik, di lembur sorangan ogé tétéla urang Sunda méh kaléléd ku para pendatang. Widang ékonomi, pulitik, katut kasenian, ulah nepi ka kajadian jati kasilih ku junti. Urang Sunda kudu bisa hirup kalayan walagri di lemah cai Sunda. Ironis kabina-bina mangsa nyaksian urang Sunda nu teu kabagéan pacabakan tur teu mampuh mibanda pangiuhan. Di sisi séjén, réa nu hirupna medah-meduh, malah ngarasa bingung kudu kumaha méakeun raja kaya. 

Dina kaayaan sarupa kitu, naha kamana atuh palsapah “silih asih” téh jeung sasama téh? Naha urang bet téga ngantepkeun baraya nu katalangsara di sarakan sorangan? Ku kituna, lain baé ngamumulé basana jeung kasenianna, tapi nu leuwih utama mah miara ajén inajén jeung saripati kalinuhungan budayana pikeun dipraktékeun dina kahirupan sapopoé. Lamun “silih asah, silih asih, jeung silih asuh” geus bisa diterapkeun dina kahirupan sapopoé, tangtu beuki éndah Sunda téh. Éndah alamna, éndah kahirupanana. Hirup basana, hirup kasenianna, tur hirup budayana. Apan harti “Sunda” téh éndah. Rék ditarjamahkeun kana basa naon ogé, “Sunda” mah salawasna éndah tur reumbeuy kahadéan.

TULAK BALA SINGLAR RUNTAH

PASUALAN runtah di Bandung tacan tuntas sanajan geus aya Tempat Pembuangan Akhir(TPA) di wewengkon Cigending, Cipatat, Kabupaten Bandung. Nepi ka kiwari ogé runtah masih tingtalambru di sawatara jarian samentara. Teu pamohalan,  sababaraha taun deui, runtah bakal ngahunyud. Sabab, produsén runtah beuki rongkah, kalayan henteu diimbangan ku cara ngokolakeun anu idéal. Solusina lain sakadar néangan lahan TPA anu lega. Pangna kitu, lantaran salega-legana lahan anu disayagikeun, lila-lila mah bakal mentung ngagunung nampung runtah urang Bandung.

Mangkaning sasaha ogé geus pada awal, yén runtah téh bisa ngadatangkeun mamala atawa balai. Geus puguh sabangsaning panyakit alatan polusi. Katambah deui pangalaman tragédi ngabeledugna gunung runtah di TPA Leuwigajah nu geus ngubur kampung-kampung sakuliah Leuwigajah jeung tatar Batu Jajar (21/02/05). Geus puguh harta banda, dalah korban jiwa ogé henteu bisa disingkahan ku ngamukna sakadang runtah harita. Hiji bukti yén runtah lain pasualan anu bisa dianggap énténg.

Tina bala alatan runtah, bisa ngalantarankeun balai. Ku ayana kitu, kudu buru-buru mapatkeun jampé tulak bala singlar runtah. Ari tulak bala téh sabangsaning jajampéan atawa dunga pikeun nyingkahan balai. Sasarina jampé tulak bala dipapatkeun dina upacara tradisi ritual, saperti ngaruat jagat, hajat bumi, ngalaksa, jsté. Tulak bala ogé aya anu sok dipirig ku waditra anu dianggap sakral, saperti  angklung gubrag, terbang pusaka, jsté. Tapi jampé jeung téknis tulak bala nyinglar runtah  mah kawilang basajan. Bisa dipapatkeun ku sakumna urang Bandung, kalayan henteu perelu ngalibetkeun Jurig Jarian.

Saméméh diajar mapatkeun tulak bala singlar runtah, taya salahna maluruh heula kasangtukang runtah. Sanajan henteu kungsi ngawawancara runtah, tapi bisa dipastikeun produsén runtah pangrongkahna mah jolna ti rumah tangga. Sabéngbatan mémang moal katingali loba, da puguh ti saimah téh rata-rata ukur sakérésék atawa dua kérésék. Tapi ari dikalikeun jeung sakabéh imah di Bandung mah, tangtu jumlahna bisa nepi ka ratusan rébu méter kubik. Ku ayana kitu, salah sahiji jalan anu bisa disorang nyaéta ngurangan jumlah runtah ti saban imah.

Pikeun babandingan, masarakat pilemburan mah asa tara nyanghareupan pasualan runtah. Sabab ti baheula ogé geus surti dina ngokolakeun runtah. Contona misahkeun runtah organik jeung an-organik. Runtah baseuh sasarina diruang, demi runtah garing bisa disalurkeun ka tukang rongsokan atawa diduruk. Naon pasualanana ngaduruk runtah? Sanajan bisa nimbulkeun dioksin anu henteu séhat pikeun diangseu, tapi bakal leuwih henteu séhat lamun patulayah tur ahirna ngotoran lingkungan.

Di Bandung, mémang pamohalan ngaruang runtah baseuh di sabudeureun imah. Sabab, umumna henteu nyayagikeun lahan pikeun ngurus runtah. Cukup boga tong runtah di hareupeun imah, kalayan henteu ngarasa perelu mikiran ka mana éta runtah dipiceun. Lantaran ngarasa geus mayar iuran runtah téa, antukna loba anu teu harayang nyaho itu-ieuna. Nu penting mah di wewengkonna beresih, kajeun teuing di wewengkon batur mah barala ogé. Nu penting mah di wewengkonna henteu barau runtah, kajeun teuing di wewengkon batur mah barau runtah ogé. Sikep égois anu méh teu karasa, geus nerekab ka sawatara pangeusi Bandung.

MASYARAKAT SUNDA

PAPAGON dina masarakat adat mah alam baris méré kahadéan lamun maranéhanana gé ngajaga tur ngamumulé alam sabudeureunana. Kaarian terus mekar. Sikep mikahor­mat alam minangka cecekelan hirup nu diwariskeun di komunitas masfan lokal tetep dipiara najan jaman terus mekar.

Sikep mikahormat alam minangka cecekelan hirup nu diwariskeun di komunitas masarakat adat. Mun alam geus ruksak, mangka katingtriman hirup gé bakal kaganggu. Tapi, ka béhdieunakeun, dina kamekaran jaman nu teu nolih kana kaarifan, loba lahan adat nu kedéséh. Kadéséh ku pihak-pihak nu hayang ngamang­paatkeun lahan adat, saperti pikeun villa, pabrik, pakebon­an, atawa wangunan séjénna. Alam masarakat adat nu ngawengku lahan, leuweung, gunung, katut walungan, nu salila ieu jadi sumber kahirupan maranéhanana, bet jadi saperti nu leungit.

Masarakat adat leungiteun sumber kahirupanana, alatan lahanna geus dipimilik ku batur. Komunitas masarakat adat di nagara urang teu weléh aya dina nasib katalangsara. Padahal, masarakat adat sarta nu jadi hak-hakna téh sakuduna mah bisa hirup kumbuh kalawan tingtrim. Meureun wajar dina mangsa penjajahan mah mun maranéhanana téh katalangsara. Sabab, sakur jiwa gé ngalaman katalangsara. Tapi, kacida tragis mun nasib masarakat adat teu robah, tetep katalangsara, dina jaman urang geus merdéka. Kiwari, teu saeutik aya kajadian konflik antara masarakat adat jeung pihak-pihak nu ngaku geus miboga lahan masarakat adat. Nu ngaku miboga, ngarasa boga hak alatan dibekelan hak guna usaha (HGU). Sedengkeun masarakat adat satekah polah mertahankeun lahanna, nu dipercaya minangka warisan ti karuhunna. Antukna, prinsip masarakat adat nu basajan téh kaancam leungit nyanghareupan pihak-pihak nu hawek, nu ukur néang kauntungan wungkul. Kasarakahan maranéhanana nu teu tanggungjawab téa, ngabalukarkeun katingtriman masarakat adat kaganggu jeung lingkungan jadi ruksak.

Ku mindengna kajadian samodel kitu, ngabalukarkeun masarakat adat mingkin kadéséh. Kitu deui mun pamarén­tah netepkeun kawijakan patali jeung wilayah adat bari teu ngabaud masarakat adat nu geus dumuk ti béh ditu mula di éta wilayah, tangtu masarakat adat gé baris kadéséh. Padahal, musawarah téh minangka wujud mihor­mat ka masarakat adat jeung hak-hakna nu ditangtayung­an ku undang-undang. Sakuduna, tong aya deui kajadian kadéséhna komunitas masarakat adat téh, boh dina sual lahan boh dina sual kabebasan ngalaksanakeun adat maranéhanana. Ku sabab nagara urang geus netepkeun undang-undang pikeun nangtayungan masarakat adat. Éta hal luyu jeung katangtuan internasional, nu ogé geus diaku ku nagara urang. Dina pasal 6 ayat 1 Undang Undang (UU) Nomor 39 Taun 1999 ngeunaan Hak Asasi Manusia (HAM), kalawan teges nagara nangtayungan komunitas masarakat adat. Kieu unina téh, “Pikeun nanjeurkeun hak asasi manu­sa, perbédaan jeung pangabutuh masarakat hukum adat kudu diperhatikeun tur ditangtayungan ku hukum masarakat katut pamaréntah”.

Sedengkeun dina ayat 2, unina téh, “Jatidiri budaya masarakat hukum adat, kaasup hak lahan ulayat, ditang­tayung­an luyu jeung kamekaran jaman”. Pon kitu deui, masarakat adat nu kaasup kana kelompok minoritas gé kudu ditangtayungan ku nagara. Dina pasal 27 Kovenan Internasional ngeunaan Hak Sipil jeung Pulitik, nyebut­keun, “Di nagara-nagara nu aya kelompok minoritas dumasar kana étnis, agama, atawa basa, hak-hak éta kelompok minoritas téh tong diganggu, dina komunitas papada anggota séjén ti kelompok maranéhanana, enggoning ngararasakeun budaya maranéhanana so­rangan, pikeun ngalaksanakeun jeung ngamalkeun ageman maranéhanana, atawa pikeun ngagunakeun basa maranéhanana”. Ku kituna, tong aya deui ijin muka pake­bonan, pangusahaan leuweung, atawa kagiatan pertam­bang­an, nu enya-enya ngarempak wates-wates wilayah lahan adat, nu saenyana mah geus dipimilik ku masarakat adat ti béh ditu mula.  Ogé, ka masarakat adat kudu dibéré kabébasan pikeun ngalaksanakeun tradisi adatna, kaasup dina ngalaksanakeun nu jadi agemanana.

Hak masarakat adat pikeun ngagem ageman katut kapercayaan luyu jeung pilihanana téh aya dina pasal 22 UU No. 39/1999 ngeunaan HAM, unina, “Sakur jalma bebas ngagem agemanana séwang-séwangan tur pikeun ngalaksanakeun ibadahna luyu jeung ageman katut kapercayaanana”. Dina ayat séjénna ditegeskeun, “Nagara ngajamin kamerdekaan sakur jalma pikeun ngagem agemanana séwang-séwangan katut ngalaksanakeun ibadahna luyu jeung ageman tur kapercayaanana”. Kalawan teges konstitusi geus ngajamin jeung nangtayung­an hak-hak masarakat adat. Ku kituna, nagara wajib nga­wu­jud­keunana. Ulah ieuh aya alesan nagara teu mampuh ngawujudkeunana. Da saenyana mah pikeun ngawujud­keun kamampuh téh kacida gampilna, nyaéta ku cara ném­bongkeun kalawan enya-enya dina kawijakanana sangkan teu weléh mihak kana kapentingan masarakat adat. Lain mihak kana kapentingan pihak-pihak nu ngan ukur néang kauntungan wungkul.

Lamun téa mah hak masarakat adat téh dibaékeun, éta hartina nagara geus ngalakukeun pelanggaran HAM.

MASAGI

Alam dunya nu éndah ieu dicipta ku Pangeran. Kusabab diciptana ku Pangéran, tangtu rupa atawa wanguna hadé jeung sampurna. Kasampurnaan alam ieu sok dipaké pikeun siloka kaasup dina babasan jeung paribasa. Karancagéan kolot baheula enggoning ngarumuskeun jurus pikeun nyanghareupan hirup jeung kahirupan, salah sahijina dina wangun babasan jeung paribasa, sawaréh dijieun ku cara siloka nu nginjeum ti kaayaan alam éta. Model atawa rupa suhunan imah vernakular di Tatar Sunda make conto alam, boh manuk boh mangrupa sato. Diantarana ranggon –ti manuk ranggon; julang ngapak, badak heuay, tagog atawa jogo anjing, jeung galudra ngupuk.

Cara niru ka alam oge aya dina ngagambarkeun kageulisan hiji wanoja, ditataan maké rupa nu aya di alam bari ditambahan sangkan jentre: angkeut endog sapotong, ramo pucuk eurihan, lambéy jeruk sapasi, halis ngejelér paéh, cangkéng lenggik nanding papanting, taar teja mentrangan, damis kuwung-kuwungan, bitis héjo carulang, urang kampung bau lisung, jst. Jadi kageulisan atawa kaendahan dirupakeun tina kombinasi rupa nu aya di alam. Malah sangkan leuwih afdol, simbol tina rupa alam dijentrekeun jeung kaayaananana pikeun mastikeun nu dimaksud kalayan sampurna. Saperti dina ngagambarkeun gado, nu geulis mah disebutna oge angkeut, nu hade diibaratkeun ku rupa endog tapi kudu sapotong. halis istri nu geulis kudu siga jelér paéh, da mun jelérna hirup mah duka kumaha rupa halis teh. Jadi sangkan ngajepatna hade, teu usik teu malik luhureun panon, nya dipaehan heula tah si jeler teh!

Eusi babasan jeung paribasa diantarana ajaran moral atawa etika nu oge bisa disebut falsafah pikeun ngalakonan hirup. Ilaharna mangrupa siloka atawa perlambang nu ngandung harti jero bari dirangkéy ku basa nu ringkes, jadi gampang ngingetna. Karasana pantes kénéh dipaké ayeuna oge jaga, teu keuna ku waktu kadaluwarsa da teu make bahan tambahan siga formalin.

Mun urang bingung kudu kumaha gaul boh jeung papada manusa atawa jeung mahluk liana, aya jurusna, diantarana kudu hade gogog hade tagog -siloka maké sipat kaayaan sampurna sato nu aya di alam. Pihartieunana, hirup kudu hade dina nyarita oge dina tingkah laku, ucapan jeung kalakuan kudu sarua alusna.

Sababaraha babasan atawa paribasa make kecap injeuman tina rupa atawa wangun, nyaeta pasagi, buleud jeung segitilu. Kecap pasagi aya dina dina babasan hirup kudu masagi. Naon sababna prak-prakan hirup nu hade diibaratkeun kana rupa pasagi?

Masagi téh kecap gawé ti kecap kaayaan atawa sipat pasagi. Nu disebut pasagi nyaeta rupa kotak – rupa nu dijieun ku opat sisi nu sarua ratana atawa lempengna, tur ukuranana sarua. Pasagi nunjuk ka rupa nu sampurna dina kanyataanana Biasana dilarapkeun utamana dina perkara ngalakonan urusan dunya jeung ahérat atawa agama jeung darigama tea. Sipat pasagi ngandung harti yén hirup téh boga sisi atawa widang nu teu ngan hiji atawa sarupa. Sagala widang kahirupan kudu dilakukeun kalayan saimbang. Cara urang hirup ayeuna di dunya, salian ti kudu mikirkeun kaperluan hirup di dunya, oge kudu kukumpul amal-ibadah pikeun bekel engké jaga di aherat. Ogé yén urang kudu sagala bisa atawa mahér sagala rupa, sabab hirup teh teu gampang jeung loba pisan unak-anikna nu urang kudu bisa sangkan urang hirup teu kadungsang-dungsang sangsara alatan euweuh kabisa. Ringkesna, pasagi dijadikeun conto kumaha hirup kudu dilakonan. Sipatna tindakan atawa kalakuan.

Duka kumaha sasakalana, pasagi éta dina basa Indonesia mah maké mamawa bujur sagala, enya, bujur sangkar tea. Sigana sangkar teh ti basa Minang pikeun pasagi, da di Sumatera Kulon aya lembur ngarana Batusangkar, pastina di dinya aya batu nu rupana ngaharib-harib ka rupa pasagi. Kecap sangkar éta tuluy dipaké oge pikeun rorompok manuk dina basa nasional, sanajan rupana geus teu pasagi deui.

Rupa pasagi teu pati jentré ayana di alam. Dina ayana oge sigana ngan ukur ngaharib-harib, teu saklek rupa pasagi. Da ongkoh rupa pasagi mah dijieun ti opat sisi nu tiap juruna kudu nyékon -kecap ti parabot tukang bas, pasékon- nu hartina opat juruna mun diukur persis 90 darajat téa. Rupa pasagi loba dipaké pikeun wangun parabot sapopoé nu dijieun tina awi, diantarana nyaéta bésék, pipiti, suku boboko, hihid jeung sajabana. Rupa pasagi nu kawentar kamana-mendi utamana pikeun muslim sabab sok di datangan ari naik haji tangtu Ka’bah di Mekah. Ceuk si cenah, harti Ka’bah atawa kufah teh cenah pasagi. Kaligrafi nu tulisanana ngaharib-harib ka rupa kotak disebut kufah atawa kufik.

Salian ti rupa pasagi, rupa atawa wangun nu dipaké dina babasan nyaéta buleud. Cara dina kalimah “Niat kudu buleud”. Rupa buleud teh dijieun tina garis nu tungtungna panggih, bari jarak ti tengah ka unggal sisi sarua. Dina Matématika mah istilah na “jari-jari atawa “r”, tina radian atawa radius téa. Niat urusanana jeung sikep yakin, patali ogé jeung sikep méntal. Pikiran jeung tindakan ngahiji, siga garis buleud.

Rupa atawa wangun buleud aya jeung loba di alam. Diantarana panonpoé, bulan, katumbiri, ombak leutik dina balong mun urang nyemplungkeun batu, daun taraté, jsb. Dina parabot vernakular nu tina awi, rupa buleud dipaké pikeun rupa tampir, nyiru, telebug, téténong, ayakan, jsb.

Rupa buleud sok dipake perlambang kasampurnaan nu sipatna ideologis kaasup tauhid atawa kaimanan. Bulan atawa panonpoé nu rupa dasarna buleud dipaké pikeun lambang nu islami. Ngan sangkan teu pahili jeung sorabi, bulan digambarna sapasi, ongkoh sangkan masih aya tempat pikeun béntang. Panonpoe dijadikan lambang salah sahiji ormas Islam -sangkan teu pahili jeung rupa buleud séjéna- ditambahan ku garis nu nyebar ti sisi buleudan nu hartina cahaya. Lambang bendera Jepang buleud beureum, nyimbolkeun panonpoe isuk-isuk. Pikeun ngagambarkeun manusa suci, dina seni lukis Nasrani, sirah manusa sok dibéré buleudan bodas nu disebut halo. Dina pulitik (nipu rahayat leutik) sok kadéngé istilah kebulatan tekad hiji partey atawa rombongan manusa dina raraga ngadukung hiji calon.

Rupa séjén nyaéta nyungcung. Cara dina kecap “ka balé nyungcung” siloka pikeun dirapalan atawa akad nikah. Balé nyungcung ieu babasan pikeun tempat suci atawa sakral utamana masigit. Sigana baheula akad nikah umumna dilakukeun di masjid supaya leuwih afdol sabab tempat suci jeung ari nikah teh apan upacara suci ogé. Suhunan masigit baheula umumna maké suhunan model tropis nu numpuk siga gunung. Pangluhurna biasana segitilu lobana opat nu dipasangkeun condong pahareup-hareup, ngawangun rupa limas. Suhunan modél kitu biasana disebut limasan, tapi katémbong ti hiji sisi mah segitilu. Jadi istilah nyungcung téh pikeun rupa limas nu dijieun tina opat segitilu. Dina suhunan, segitilu ieu dua sisina nu tangtung sarua panjangna jeung sarua darajat condong atawa miringna. Beh dieu, suhunan masjid aya nu meunang impor ti tanah Arab, nya kubah téa nu rupana belenong. Sanajan sabenerna mah rupa kubah ieu ogé dijadikeun suhunan katédral cara di Italia ogé Russia.

Rupa nu ngaharib-harib ka segitilu aya di alam, contona gunung Cikuray di Garut, siga pisan segitilu: dua sisi condong panggih di puncak, nu hiji mah ngadapang dina taneuh. Dua sisi nu condong éta nyiptakeun rupa nyungcung nu nunjuk ka langit –dihartikeun nuju ka Pangéran. Jadi kaharti mun ku karuhun gunung dianggap suci atawa sakral, salian ti tempat bijilna cai pikeun kahirupan, oge dipaké pikeun tempat muja, tempat karamat, makam atawa astana, nu ayeuna sok disebut situs purbakala atawa sajarah tea. Kusabab di Mesir mah euweuh gunung cara di urang, nya Fir’aun nyieun gugunungan badag nu disebut piramid tea nu umumna dipake pikeun nyimpen jasadna.

Rupa atawa wangun nu aya di alam dunya ieu loba pisan jeung moal kaitung. Ku manusa modéren kaayaan kitu disederhanakeun atawa diringkes kana tilu rupa dasar, nyaéta pasagi, segitilu jeung buleud. Eta tilu rupa dasar dipaké dina élmu Matematika utamana Géometri jeung dina éstetika Seni Rupa. Duka kumaha sasakalana, éta rupa dasar téh aya dina babasan atawa paribasa di urang cara conto di luhur. Tapi dina henteuna aya patali marga, bisa jadi sarua dina inditna: sarua nyokot conto rupa dasar nu aya di alam, dumasar kana kasampurnaan alam jieunan Pangéran. Nu jelas, masing-masing rupa éta sanajan dina wanda nu béda tapi sarua ngandung pihartieun kaayaan sampurna atawa suci. Pasagi pikeun ngagambarkeun kalakuan nu sampurna, buleud pikeun tékad atawa kayakinan nu sampurna, segitilu pikeun tempat nu sampurna –dina harti suci atawa sakral.

KENDNAG JEUNG KUDA

PUGUH baé kendang mah henteu milu puasa sanajan urang Sunda mikawanoh istilah“puasa kendang”. Éta babasan téh mangrupa kritik anu pikaseurieun, ditujukeun ka sing saha baé anu puasana ukur dina poé kahiji jeung poé pamungkas di bulan Ramadhan. Kendang kaasup waditra kasenian tradisional anu kaitung populér di kalangan masarakat Sunda, dijieun tina kai nu buleud, tengahna gorowong, sarta dua tungtungna ditutupan ku kulit. Upama nyukcruk kana kamus mah, di Sunda téh aya “gendang” jeung “kendang”. Gendang mah kendang gedé nu rarawatna kénca-katuhu, sarta pageuhna disambungkeun ku karawat jeung tengah-tengah kuluwungna saperti melendung. Demi kendang nyaéta gendang anu ukuranna leutik (Kamus Basa Sunda RA. Danadibrata, Kiblat, 2006).

Taya nu anéh tina waditra nu ngaranna kendang,  anu antukna sindiran “puasa kendang” moal ngalantarankeun anu disindiran kahudang amarahna, sanajan anu disindiranna jalma anu bener-bener ukur puasa dina poé kahiji jeung pamungkas bulan Ramadhan. Kamungkinan gedé, manéhna moal nyeri haté, komo deui dendam ka kendang upama dina sakali mangsa amprok jeung pintonan kasenian anu diwaditraan ku kendang.

Mémang hésé nyindekeun hiji jalma puasa atawa henteu, lantaran tacan kungsi diayakeun sabangsaning razia mariksa nu teu puasa. Anu écés mah ukuran dasarna nyaéta barang dahar jeung nginum, sanajan réa di antara ustad anu sering nétélakeun yén puasa anu pangbabarina nyaéta nahan hanaang jeung lapar. Tapi pikeun jalma anu tacan bisa ngadalikeun beuteung, nahan hanaang jeung lapar ogé tétéla henteu babari. Wajar upama di tatar Sunda populér istilah “puasa kendang”.

Karuhun Sunda anu nyiptakeun rupaning ungkapan kritik ka jalma anu tara puasa, kawasna geus kacida surti yén dina mangsa keur puasa dipahing ngumbar amarah atawa nyarékan lak-lak dasar. Ku kituna kritik anu dijieun ogé sari-sari bari ngabodor. Conto kritik séjénna nyaéta “puasa ayakan” (singgetan tina: saaya-aya dihakan). Éta ungkapan ditujukeun ka jalma anu ngaku puasa,

tapi manéhna ngadahar naon baé anu bisa didahar. Puguh baé ieu mah leuwih parna batan “puasa kendang”, sabab anu “puasa ayakan” mah enas-enasna henteu puasa pisan.

Sigana “puasa kendang” jeung “puasa ayakan” téh antukna jadi inspirasi pikeun sabagéan para pajabat anu nyekel kakawasaan . Maranéhna katingali soléh malah suci dina mangsa kompanye atawa dina poé-poé panungtungan mancén. His, puguh baé pikeun ngondang simpati masarakat sangkan dipilih deui. Salila mancén tugas, méh henteu kungsi ngalakukeun nanaon iwal ti kukumpul duit pikeun ngagentian modal waragad salila kompanye tur pikeun nyiapkeun kompanye satuluyna. Kaciri soléhna ukur di awal jeung ahir mangsa mangku jabatanna, atawa sebut baé “pajabat kendang”. Karesepna sukan-sukan, ngahambur-hambur duit ladang tina ngamangpaatkeun jabatanana.

Pon kitu deui aya pajabat anu méntalna “ayakan”. Puguh baé leuwih parna. Sabab manéhna bakal “ngahuapkeun” naon baé nu katingali jeung dianggap “ngeunah”, bari teu kudu mikiran halal atawa haram. Rupaning kasus korupsi anu ngajiret para pajabat téh geus nuduhkeun yén “pejabat kendang” jeung “pejabat ayakan” téh tétéla henteu saeutik. Maranéhna satékah-polah mintonkeun dirina anu keur “puasa”, tapi dina mangsa manggih kasempetan tur nu séjén keur malaweung, mangka dihuapkeun hutan lindung, laut, alat berat, duit rayat, jeung naon baé nu “pingeunaheun”.

Karuhun Sunda ogé kawasna geus bayeungyang nyaksian jalma anu ngaku muslim tapi henteu puasa di bulan Ramadhan. Jeung anu leuwih parna deui, maranéhna henteu ngajénan atawa teu paduli ka jalma di sabudeureunana anu keur meujeuhna paruasa. Maranéhna henteu ngarasa éra sanajan dahar, nginum , atawa ngaroko di tempat umum. Leuheung kénéh anu saukur kaciri sukuna wungkul mah. Nya ti dinya mah kaitung lumrah lamun satuluyna aya carmina (pantun kilat) anu nepi ka kiwari masih kénéh populer, “puasa kuda lebaran munding/ puasa teu kaduga lebaran ginding. Hiji sindiran anu ditujukeun ka jalma anu ngedul puasa puasa, tapi dina mangsana ngarayakeun lebaran hayang panggindingna.

Geus lain rusiah deui tur jadi fenomena umum yén ngarayakeun lebaran di pakampungan téh réa diantarana nu kalah ngadu géngsi. Pangpangna pikeun anu sapopoéna ngumbara di kota-kota gedé. Pakéan sing sarwa anyar, dahareun sagala aya, kandaraan méwah, ngecét imah, jeung sajabana, salawasna jadi bagéan tina ngarayakeun lebaran pikeun sawatara jalma. Malah keur ngahontal éta kaméwahan téh aya kalana maksakeun. Contona nginjeum duit ka réntenir atawa ngagadékeun pakakas imah keur sakadar ngaréntal kandaraan. Pokona mah rupaning cara dilakonan sangkan lebaran bisa ginding,pikeun némbongkeun kasuksésanna ngumbara di kota gedé. Matéri beuki weweg jadi barométer keur ngukur darajat manusia. Naha kiwari masarakat téh beuki réa nu materialistis? Apan di payuneun Gusti Nu Maha Agung mah, jalma anu pangmulya-mulyana téh lain jalma beunghar, lain pajabat, lain ménak, tapi jalma anu taqwa.

GARUT BAHEULA: OBJEK WISATA JAMAN BAHEULA

Bung Karno kantos ngelingan supados urang teu hilap atanapi ngahilapkeun kana sajarah bangsana. Pangharepan ieu seringna mah kaluli-luli. Kaseuseueurannana, utamina nu aranom, kirang uninga kana sajarah budaya karuhunna. Hal kitu teh jalaran bewara ngeunaan sajarah nu ngungkabkeun budaya, sosial, politik sareng sajabina kirang pisan didugikeun ka maranehna para nonoman. Atanapi tiasa janten wae kaula muda jaman kiwari kirang malire kana sajarah karuhunna.

Diantawisna, ngeunaan sajarah sinareng kahirupan jaman baheula, kalebet kasuksesan atanapi kamajengannana dina rupi-rupi widang. Kalebet hal-hal nu aya patalina sareng kapariwisataan.  Sapertosna wae, kabupaten Garut, geuningan kantos di jaman baheula mah ngagaduhan pamor sinareng posisi nu kalintang moyanna ka mancanagara di Eropah.

Pribados kantos mukaan sababaraha bacaan ngeunaan kabupaten Garut. Aya sababaraha hal penting nu ngahaja ku pribados dikutip anu sakintenna cocok sareng ieu judul artikel. Hasil kokoreh pribados tadi, nya kapidangkeun ringkesanana dina ieu artikel, utamina ngeunaan objek sareng kagiatan wisata jaman baheula atanapi dina pajamanan Garut Tempo Dulu.

Jaman walanda kapungkur, aya hiji ungkapan kakaguman utamina ti para turist jaman baheula dina awal abad ka 20, nyeta mooi Garut. Ieu ungkapan kakaguman teh sami sareng ungkapan mooi Indie. Mooi Garut hartosna Garut nu elok. Ieu pujian di jaman kolonial Walanda teh taya sanes ekspressi kakaguman marantenna urang asing utamina para turis Eropah, rehna Garut teh geuning pinuh ku pamandangan alam nu kalintang arendahna.

Sohorna Garut waktos harita, sanes bae jalaran ku kasuburan taneuhna wungkul, nanging oge ku kaendahan panorama alamna, matak pikabetaheun. Seueur urang Eropah nu kumecrek kapincut sareng kataji, maruji kana kaendahan kota Garut sareng sabudereunnana. Dugi ka Garut kenging julukan Swiss van Yava.

Satingkat sareng julukan kanggo kota Bandung kapungkur nu kasebat Parijs van Java. Seueurna wisatawan nu pelesiran ka daerah Garut, ngawitan katingal dina awal abad ka 20. Seueur pisan urang Eropah utamina urang Walanda nu waktos harita nuju ngajajahIndonesia, ngahajakeun ngadongdon ka daerah Garut, saatosna pelesiran ka kotaBandung alias Parijs va Java. Seueurna para wisatawan teh sakawitna mah diluluguan ku ayana paguyuban di kota Bandung nu disebat Bandung Vooruit, hiji paguyuban nukalintang gandrung sinareng kasengsremna ku kagiatan pariwisata di kota Bandung.  

Seueur jargon-jargon nu diciptakeun sareng sumebar kamana mendi mancanagara ku alpukahna ieu paguyuban. Sapertosna bae Bandung disebat salaku Parijs van Java nu hartosna Parisna Jawa. Alatan eta, seueur wisatawan asing nu katarik nyumpinganBandung, hoyong nyakseni kana sagala kamonesan sinareng kaendahan alam kotaBandung. Pating hingar-bingarna bewara kapariwisataan ieu, nya sumebar ka daerah Garut. Sanes bae alatan teu patos jauh jarakna ti kota Bandung, nanging oge tos pada aruninga rehna Garut teh ngagaduhan daya tarik kaendahan panorama nu langkung pinunjul batan kota Bandung.

Sanaos waktos harita mah ngarupikeun kota alit, nanging Garut kagungan daya tarik sanesna sababaraha objek wisata sapertos: Situ Bagendit, Cipanas, Ngamplang, sareng kawah Papandayan. Oge kaayaan kota Garut kalintang raresikna. Di unggal simpangan jalan teu weleh aya patamanan endah pikeun pangistirahatan para wisatawan. Jalan-jalan di kota kalintang bersihna tandaning aya upaya piaraan nu saestu. Waktos harita nu jumeneng bupatina teh  nyaeta Adipati Soeria Karta Legawa nu nyepeng kalungguhan ti tahun 1915 dugi ka 1929. Mantenna teh taya sanes putuna Panghulu Garut, R.H. Moehammad Moesa.

Ti waktos harita pisan kota Garut kasohorna ka mancanagara ampir ka sabeulaheun dunya. Dugi ka kenging julukan Swiss van Java, atanapi Swisna Jawa. Malihan aya pamadegan, tacan sampurna pelesirannana saupami turis nu sumping ka kota Bandunghenteu dilajengkeun ka kota Garut. Ku alpukahna paguyuban Bandung Vooruit, Garut dijantenkeun daerah kunjungan nu ngarupikeun paket wisata kanu bade arangkat ka kotaBandung, otomatis kedah teras dilajengkeun ka kota Garut.

Ku alatan eta, dina waktos harita di kota Garut oge disaluareun kota, lajeng diadegkeun sababaraha hotel wisata mewah kelas hiji nu baris nampi para wisatawan. Diantawisna nu kasohor waktos harita nyaeta Hotel Papandayan, Villa Dolce, Belvedere, sareng Hotel Van Hengel. Disaluareun kota Garut aya Hotel Sanatorium Ngamplang, Hotel Bagendit, sareng Hotel Villa Pauline di Cisurupan.

Sajabina pelesiran di tempat-tempat wisata, para turis tiasa oge mendakan hiburan nu rada nangtang sapertos moro sasatoan di leuweung nu hara-haraeun katarajang manusa alias masih leuweung geledegan. Sasatoan nu tiasa di buru diantawisna bae aya bagong, banteng, uncal, oge maung sareng buaya. Hal-hal eta pisan nu ngajantenkeun Garut langkung sohor sinareng tiasa ngirut para wisatawan. Nu mawi ti ngawitan harita pisankota Garut katelah Garut Pangirutan.

Babasan eta teh sanes wungkul basa basi namung leres-leres kota Garut ngagaduhan pamikat atanapi daya tarik pikeun para inohong ti Eropah. Sapertos Charlie Chaplin artis film nu sohor ti Hollywood nu waktos harita kamashur pisan, mantenna ngahaja sumping ka Garut dina tahun 1928.

Waktos harita, kota Garut tos nincak dina masa kaemasan, jalaran seueur pisan didarongkapan ku para turis luar nagri. Garut dijantenkeun hiji tempat pikeun gempungan para inohong dunya. Suasana kitu kantos diabadikeun ku S. Ahmad Abdullah Assegaf dina buku novelna nu kasohor Fatat Garut (Mojang Garut) nu kantos terbit dina tahun 1929 diserat dina basa Arab.

Kiwari, sesebatan Mooi Garut mung kantun waasna. Di jaman revolusi, Garut kantos ngalaman kahancuran, kalebet objek-obek wisatana. Tos seueur pisan upaya reka perdaya nu kantos diusahakeun kanggo mulangkeun deui pamor kota Garut salaku kotaWisata nu kungsi sohor di saantero dunya. Nanging bawiraos kitu, kajayaan Garut salaku pangirutan para wisatawan, dugi ka kiwari tacan ngawujud. Garut Tempo Dulu masih tebih tina harepan, malahan mung saukur panineungan.

PUPUH

Pupuh téh nya éta wangun puisi lisan tradisional Sunda (atawa, mun di Jawa, katelah ogé macapat) nu tangtu pola (jumlah engang jeung sora) kalimahna. Nalika can pati wanoh kana wangun puisi/sastra modérn, pupuh ilahar dipaké dina ngawangun wawacan atawa dangding, luyu jeung watek masing-masing pupuh nu ngawakilan kaayaan kajadian nu keur dicaritakeun. Pupuh téh kauger ku guru wilangan jeung guru lagu. Guru wilangan nyaéta patokan jumlah padalisan dina unggal pada sarta lobana engang dina unggal padalisan, sedengkeun guru lagu nyaéta patokan sora vokal dina tungtung unggal padalisan atawa dang-ding-dung-na sora vokal dina engang panungtung.

Macam-macam Pupuh

Pupuh aya tujuh welas rupa:

·         Asmarandana, ngagambarkeun rasa kabirahian, deudeuh asih, nyaah.

·         Balakbak, ngagambarkeun heureuy atawa banyol.

·         Dangdanggula, ngagambarkeun katengtreman, kawaasan, kaagungan, jeung kagumbiraan.

·         Durma, ngagambarkeun rasa ambek, gedé haté, atawa sumanget.

·         Gambuh, ngagambarkeun kasedih, kasusah, atawa kanyeri.

·         Gurisa, ngagambarkeun jelema nu ngalamun atawa malaweung.

·         Jurudemung, ngagambarkeun nu bingung, susah ku pilakueun.

·         Kinanti, ngagambarkeun nu keur kesel nungguan, deudeupeun, atawa kanyaah.

·         Lambang, ngagambarkeun nu resep banyol tapi banyol nu aya pikiraneunana.

·         Magatru, ngagambarkeun nu sedih, handeueul ku kalakuan sorangan, mapatahan.

·         Maskumambang, ngagambarkeun kanalangsaan, sedih bari ngenes haté.

·         Mijil, ngagambarkeun kasedih tapi bari gedé harepan.

·         Pangkur, ngagambarkeun rasa ambek nu kapegung, nyanghareupan tugas nu beurat.

·         Pucung, ngagambarkeun rasa ambek ka diri sorangan, atawa keuheul kulantaran teu panuju haté.

·         Sinom, ngagambarkeun kagumbiraan, kadeudeuh.

·         Wirangrong, ngagambarkeun nu kawiwirangan, éra ku polah sorangan.

·         Ladrang, ngagambarkeun nu resep banyol bari nyindiran.

Aya nu kaasup sekar ageung (wanda laguna rupa-rupa) nya éta Kinanti, Sinom, Asmarandana, jeung Dangdanggula (mindeng disingget jadi KSAD), sarta sekar alit (wanda laguna ngan sarupa) nyaéta Balakbak, Durma, Gambuh, Gurisa, Jurudemung, Lambang, Ladrang, Magatru, Maskumambang, Mijil, Pangkur, Pucung, jeung Wirangrong.

KAKAWIHAN

Kaulinan Urang Lembur Atawa Kakawihan Barudak (Kenging Ganjar Kurnia)

Ngahaja dijudulan maké « atawa », sabab asa acan aya kasapogodosan ngeunaan istilah. Lamun disebut kaulinan, kapan loba ogé kaulinan anu séjén saperti panggal, sérmen, galah, ucing sumput, jsb, ; pon kitu deui lamun dijudulan kakawihan wungkul, loba ogé kakawihan anu séjénna. Tapi palebah kakawihan anu ieu mah rada khas, sabab lamun ditilik-diantarana aya hubungan antara kaulinan jeung kakawihan. Kukituna, judul ana rada pas mah sigana kaulinan budak lembur anu dikawihan (sok sanajan kanyataanana teu kabéh kakawihan aya kauliananana). Tapi pikeun arguméntasi mah, kakawihan ogé bisa dianggap kaulinan. Istilah kaulinan urang lembur ogé sigana mah anyar (pertengahan taun genep puluhan), sabada ieu « kaulinan » dibawa ka panggung (dijadikeun tongtonan) utamana ku Departemen Kesenian Unpad (aya ogé anu nyebutkeun digali ku Studiklub Teater Bandung/STB) ogé ku Damas.

Naon anu ditulis dihandap ieu, sagemblengna hasil tina ingetan, hasil nengetan para senior di Depkes Unpad manggung (teu kingsi prak sorangan) dina pertengahan taun tujuh puluhan. Biasana lamun aya acara di Unpad atawa di Fakultas Pertanian, sok sanajan geus pada lalulus, arinyana sok kaul. Nya dina kasempetan éta sok pareng merhatikeun (bari jeung teu kungsi dicatet). Ku kituna lamun loba kekecapan anu salah ; katambah lamun ditilik-ditilik dina éta kakawihan téh loba ogé kekecapan anu teu jelas pihartieunana, neda dihapunten. Atuh ka anu uninga, aya kasempetan pikeun ngoréksi atawa ngoméan. Saenyana lamun aya anu leukeun mah, tiasa dicék deui ka aranjeuna anu kantos manggungkeun ieu kaulinan urang lembur, diantawisna ka kang Ekik Barkah, kang Oman, kang Epih, kang Ia, kang Abdurachman, kang Zahir Zahri. Sadaya kakawihan téh teu aya judulan, minangka anu disebut judul téh nyaéta baris kahiji tina lagu.

Neuleuman eusi rumpaka, aya sababaraha hala nu narik pikeun bisa diinterpretasi :

1.      Kakawihan mangrupa alat anu digunakeun ku masyarakat, sangkan naon anu aya dina gerentes haténa teu kaharti ku batur anu aya di luar komunitasna (bahasa sandi). Contona, lagu ambil-ambilan bisa jadi aya patula-patalina jeung kondisi urang sunda harita anu rék dijadikeun kuli (meureun dijjieunna dina jaman penjajahan) ; nu matak basa aya anu rék diambil, dijieun manrupa-rpa alesan.

Jaleuleu ja. Lagu ieu téh cenah dijieun dina mangsa tatar Sunda diserang ku Mataram. Lagu « jaleuleu ja » aya anu nyurahan siga kieu : Jaleuleu ja ( aya Jawa) Atulak tu ja éman - gog (Nitah ka jang Eman lamun aya Jawa kudu nyadiakeun tulak (keur panakol) sarta nagog – pasang kuda-kuda, hartina kudu siap-siap) Seureuh leuweung - bay (seureuh leuweung téh biasa ogé disebut gebay, bentukna siga taméng – kukituna lamun aya Jawa, salian ti kudu siap téh – nagog – téa, ogé nyiapkeun taméng) Jambé kolot - bug (jambé kolot téh di Sunda mah disebut jebug – jadi lamun musuh datang – kudu digebug) Ucing katinggang songsong - Ngék (ngagebugna nepi ka siga ucing katinggang songsong – ngék ……………….)

Ayang-ayang gung. Lagu ieu nyaritakeun masyarakat di hiji wilayah anu sahéng (Ayang-ayang gung Gung goongna ramé) nyaritakeun kalakuan pamingpinna nyaéta ménak Wastanu nu jadi wadana. Pangna diaromongkeun téh kusabab kalakuanana olo-olo (naha manéh kitu – tukang olo-olo), giruk -- ruket (ngabalad jeung kumpeni). Tujuanana mah taya lian sangkan bisa naék pangkat – sanajan bari jeung (kalakuan kitu téh) goréng. Ninggali wadana anu kitu petana, saenyana rahayat ngaharepkeun dalem – tapi dalem ogé sarua misleukna (lNgantos kang jeung dalem, Lempa lempi lempong, Ngadu pipi jeung nu ompong) Ngeunaan jalan ka batawi ngemplong bisa dihartikeun yén pamingpin jaman baheula ogé leuwih oriéntasi ka luhur alias ka batawi.

Ningningnang – ningnang dot em dot blem. Ieu gé nyaritakeun kalakuan dalem anu misleuk, ari dongkap ka hiji wilayah sok dipapag ku bajidoran, tidinya teras tutunjuk « kembang malati ». Kalakuan saperti kitu ku masyarakat disarebutna « adu gandék raja belang « 

Néng nang néng prak. Lagu ieu mah ngagambarkeun kuwu pedit kariaan (sigana juragan kuwu téh janggotan kawas embé). Susuguhna ogé kapan lauk bilatung, kéjona – kéjo gandrung.

Truk-truk brung. Lamun kalakuan kuwu, wadana, dalem saperti anu disebutkeun di luhur, tong anéh lamun rahayatna malarat. Bayangkeun waé, sarubak-rubakna/sapanjang-panjangna buntut lutung, tuluy dikenyang-kenyang barudak,mangkaning salawé widak. Ceuk bahasa ayeuna mah kaayaan kitu téh ngagambarkeun silih bagi kamiskinan (shared poverty).

Ehon bérod. Lagu ieu siganana nyaritakeun mata-mata anu nyamur jadi tukang oncom. Disebut mata-mata téh sabab sok « comél ka nu gélo » (bisa jadi pamaréntahan walanda atawa jepang, kukituna lamun aya tukang oncom ngaliwat, rahayat kudu ati-ati ngomong (trung-trung-trung kohkol alarm).

Pacublek cublek uang, ngajakan rahayat pikeun motong « kerbau péndék » (Jepang) jeung motong « kerbau tinggi »(walanda) ; sedengkeun anu tinggina jemblang-jemblung mah taya lian tentara Gurkha.

2.      Ngagambarkeun kaayaan. Lamun analisa di luhur bener, kakawihan téh bisa jadi dijieunna patula-patali jeung hiji kajadian (aya faktor waktu). Contona, jaleuleu dikira-kira jaman Dipati Ukur, Ehon berod dijieun dina jaman penjajahan, nya kitu ogé ayang-ayang gung. Tina lalaguan ogé, urang bisa ninggali kalakuan bangsa Cina dina jaman penjajahan. Kapan waktu si Roji meuli paku, ku babah teu dibéré, malahan pokna téh mata sia. Palebah dieu urang ogé bisa ngakurkeun jeung sajarah, utamana posisi Cina dina Jepang anu sigana mah meunang posisi khusus (dai nippon nu kawasa).

3.      Ngaramalkeun ka hareup. Waktu Sukarno tibeubeut tina kalunguhanana, anu kababawa téh lain ngan ukur manéhna, tapi ogé anték-antékna. Ninggali kaayaan kieu aya nu nyarita, cenah « oray bungka » – baca Bung Karno téh jadi kanyataan, kabeh anu nutur-nutur (dipandeuri) Bung Karno kalaut.

4.      Ulin kecap. Dina lagu éhon bérod, bangbang kalima – lima gobang, santri maan dodol katinggali padalisan anu tungtung dijadikeun padalisan anyar.

5.      Kaulinan dina hiji kaayaan, contona dina ojok-ojok uang – aung, ojok ata iti.

Heureuy biasa, saperti dina pérépét jengkol , cingcangkeling, disurung ungkug-ungkugan (bulu irung digelungan, bulu kéléh dilélépét).

KONGRES PAMUDA SUNDA

Paneungteuinganan deungeun dina dasawarsa 1950-an anu jadi kasangtukang diayakeunana Kongrés Pamuda Sunda téh. Mimitina muncul isu pulitik “non” jeung “co”.Urang Sunda dituduh “co”, gawé bareng jeung Walanda dina mangsa revolusi kamerdekaan taun 1945-1949. Hartina dituding hianat kana perjoangan.

Terus dituduh provinsialistis jeung ngagegedékeun sukuismeu deuih. Loba gegedén urang Sunda anu digésér sacara teu étis tina kalungguhanana di pamaréntahan di Tatar Sunda. Nu ngagantina deungeun-deungeun anu tacan puguh kamampuhna.

Gangguan kaamanan teu eureun-eureun. Gorombolan Kartosuwiryo ngagalaksak padésaan. Rajakaya rahayat dirampas, imahna diduruk, nyawana didorhos (dipaténi).Nya loba urang pasisian anu ngungsi ka kota-kota bari henteu mawa bekel modal jeung kaparigelan. Puguh wé hirupna kadungsang-dungsang.

Para nonoman nu rék nyiar pangarti ka paguron luhur réa barebedanana. Hayang kuliah téh kudu indit ka Yogyakarta atawa Jakarta. Harita mah di lembur sorangan mah tacan renung paguron luhur cara ayeuna. Aya gé ITB (Institut Téhnologi Bandung), tapi da éta mah keur para nonoman sa-Nusantara, katurug-turug ngan ngulik élmuning téhnik baé.

TINA beurat ku bangbaluh, kuniang urang Sunda téh hudang, terus singkil. Dug-deg organisasi kasundaan anu udaganana pikeun ngabéla diri, ngahadéan nasib, jeung merjoangkeun pikahareupeun. Boh sepuh boh no­noman parahi ngadegkeun organisasina masing-masing. Aya Pangauban Sunda, Sunda Budaya, Daya Sunda, Daya Mahasiswa Sunda, Nonoman Sunda, katut Putra Sunda.

Sangkan henteu aing-aingan, organisasi urang Sunda anu réa rupana téh aya nu meungkeut. Sawatara organi­sasi ti kalangan sepuh ngahiji dina Badan MusawarahSunda (BMS) anu dipingpin ku Mr. Iwa Kusuma Sumantri. Ari organisasi para nonomanna ngahiji ngariung dina dapuran Front Pamuda Sunda (FPS).

Gagasan Kongrés Pamuda Sunda jolna ti Ajip Rosidi, anu harita umurna kakara 18 taun. Puguh wé aya kasang tukangna. Harita sumebar pamflet ti Front Pamuda Sunda anu ditawis ku Adeng S. Kusumawijaya minangka Ketua Umum, katut Ajam Syamsupraja, minangka Sekretaris Jenderal. Pamflét téh kalawan ngagunakeun basa anu sugal garihal eusina ngiritik, malah nyarékan ka pamingpin Partéy Nasional Indonesia (PNI) Jawa Barat, pamaréntah pusat (Présiden Sukarno), jeung urang Jawa.

SEUHAH LATA-LATA

LAMUN diibaratkeun kana rarasaan mah, kahirupan jaman kiwari téh keur meujeuhna lada kabina-bina, anu  dina dongéng sasatoan mah disebutna téh seuhah lata-lata! Dina widang kabudayaan, ékonomi, pulitik, hukum, jeung sajabana éstuning teu weléh harénghéng tur matak jangar ngabandunganana. Krisis idola geus nembrak kanyataanana. Masarakat leuwih resep ka pamaén sépakbola batan ka para pamingpin nagara. Lantaran, kiwari geus ngurangan kapercayaan téh ku ayana pamaréntah katut wakil rahayat tacan nedunan jangji-jangjina anu kalintang araruduh dina jaman kampanye.

Kaayaan pamaréntahan téh asa leuwih deukeut kana bobodoran. Contona ngistrénan kepala daérah di LP. Sidik matak ditahan ogé ku lantaran jadi tersangka korupsi, tapi keukeuh diistrénan. Jadina matak pikaseurian basa manéhna ngucapkeun jagnji jeung sumpah jabatan, anu jelas-jelas ti saméméhna ogé geus dirempak. Rék kumaha rayat percaya ka pamaréntah nu siga kitu? Wakil rayat ogé katingalina taya ketak nanaon, lantaran studi banding ngeunaan étika ogé kapan kalah ka Yunani. Padahal lamun hayang neuleuman étika linuhung, wakil-wakil rayat téh asa leuwih hadé studi banding ka wewengkon nu mibanda ajén-inajén budaya linuhunng. Dianataran neuleuman kaarifan lokal, ajén budaya lemah cai nu kacida linuhung, diajénan ku masarakat dunya, sarta awahing ku resep mah apan aya anu diiwat tur disaluyukeun jeung budaya nagarana. Ari nu gogana, kalah apruk-aprukan ka Yunani, anu teu hir teu walahir, tur moal nyambung jeung kapribadian bangsa Indonésia.

Bobodoran séjénna nu keur meujeuhna ditaranggap téh contona kasus Gayus Tambunan, nu teu weléh jadi bahan catur. Ongkoh dibérok, tapi bisa ulin ka Bali jeung luar nagri. Cacak anu teu dibérok ogé apan sakitu héséna hayang ngahajakeun ulin ka Bali, komo ka luar nagri. Éta téh kakara Gayus, anu jabatanna ogé teu sabaraha luhur. Komo atuh pajabat saluhureunana, tangtu baé ngahunang-ngahening téh tangtuna lain akon-akon. Hanjakal nu nanjeurkeun hukum téh henteu kumawani ngabongkar kelas kakapna mah, sangkilang geus sakitu écésna katerangan ti Gayus. Kétang, ngurus Gayus ogé sakitu ketar-ketirna, rupaning aturan diburak-barik ku Gayus. Seuhah lata-lata pokona mah.

Keur meujeuhna seuhah lata-lata, ana térékél téh rega céngék ngajaul. Réa jalma nu geus teu kabeuli céngék. Atuh anu maksakeun meuli ogé ukur tamba henteu wé keur nambahan samara. Kadaharan nu lada geus kaitung langka, anu antukna hayang seuhah lata-lata téh merelukeun waragad nu mahal. Teu sagawayah jalma bisa seuhah lata-lata, kajaba sakadang monyét anu malingan céngék di kebon Pa Tani. Ku ayana Sakadang Monyét gogorowokan “Seuhah Lata-lata”, antukna katohyan ku Pa Tani. Nu boga dosana kabur. Ari nu kacerekna Sakadang Kuya, anu teu bisaeun lumpat tarik. Sakadang Kuya rék dipeuncit ku Pa Tani, tapi saméméhna dikurungan heula. Sabot keur dikurungan, Sakadang Monyét ngalongok. Ti dinya Sakadang Kuya meunang akal keur ngabales kaculasan Sakadang Monyét. Ceuk Sakadang Kuya, manéhna rék dikawinkeun ka anakna Pa Tani nu kalintang geulis. Puguh baé Sakadang Monyét kabitaeun. Sakadang Monyét ngolo sangkan anu dikurungan téh dihilian baé ku manéhna. Sakadang Kuya satuju, kalayan saratna ménta digandong tur dialungkeun ka leuwi. Atuh geus sapuk kitu mah, Sakadang Monyét teu kalékéd nedunan kahayang Sakadang Kuya, sarta anu dikurungan téh dihilian. Teu béda sigana jeung Kasiem anu ditukeuran ku Karni di pangbérokan jaman kiwari.

Isukna Pa Tani geus tatahar rék meuncit Sakadang Kuya. Atuh puguh Sakadang Monyét kacida ngaranjug. Ngabayangkeun rék dikawinkeun jeung anak Pa Tani, kalah dipangasahkeun bedog. Hiji-hijina jalan pikeun nyalametkeun diri nyaéta api-api paéh. Teu béda jeung para koruptor jaman kiwari, anu sok papaéhan, mangsa geus katohyan ngabangsat duit rayat.

Perelu dibebenah deui cara ngokolakeun nagara téh. Pangpangna dina pasulan étika. Piraku mani geus taya kapeundeul pisan ngabohongan rayat jeung ngagasak duit rayat téh. Mangsa duit pajeg digasak ku Gayus sabalad-balad, Dirjen Pajak masih kénéh taya kapeundeul masang iklan dina télévisi, nitah masarakat sangkan tumut mayar pajeg, kalayan ngagunakeun dialog nurutan Naga Bonar, “Apa kata dunia?” Padahal, dunya mah moal nyarita nanaon lamun masarakat geus teu bisa mayar pajeg ogé. Justru “apa kata dunia” téh lamun pamaréntah henteu bisa ngabongkar kasus Gayus tug nepi ka kacerek jeung tingkat gegedénna.

Enyaan, teu béda jeung dongéng Sakadang Monyét maling céngék di kebon Pa Tani. Nu seuhah Lata-lata sakadang Monyét, ari nu dicerekna Sakadang Kuya. Yu geura, urang mukaan deui dongéng-dongéng sasatoan nu asli gumelar di tatar Sunda. Tuluy bandingkeun jeung kahirupan jaman kiwari.

ATIKAN KASENIAN DI SAKOLA, NAPAK DINA BUDAYA BANGSA

ANU pangheulana jadi pananya téh tangtuna ogé: naon tujuanana ngayakeun atikan kasenian di sakolaan, pangpangna tingkat SD? Puguh baé tujuanna lain pikeun ngajadikeun sakur siswa sangkan jadi seniman. Perkara isuk jaganing géto aya diantarana nu jadi seniman, éta mah tangtu henteu matak ngarobah tujuan utama iayakeunana atikan kasenian di sakola. Siswa tingkat SD, mangrupa mangsa nyorang atikan formal anu bakal nangtukeun ngabentukna karakter siswa ka hareupna. Diayakeunana atikan kasenian di sakola téh tujuan utamana mah pikeun ngatik sangkan siswa jadi kréatif.

Ku ayana atikan kasenian, siswa ogé dilatih pikeun mibanda kamampuh nalar, kalemesan budi, imajinasi, sarta kaseukeutan rasa dina nyawang kahirupan  di lingkungan sosial budaya Indonésia. Jadi, atikan kasenian téh henteu sakadar kalangenan, anu diayakeun dapon henteu. Lantaran, atikan kasenian bisa raket patalina jeung mata ajaran séjénna. Nu matak, sok aya istilah seni ngajar, seni diajar, jeung seni séjénna. Perkara éta nuduhkeun yén naon rupa perkara ogé bakal leuwih anteb lamun ditumpangan ku seni.

Pamaréntah kalintang surti kana pentingna atikan kasenian, pangpangna anu patali jeung kabudayaan. Ku kituna, dina PP No. 19, Taun 2005 ngeunaan Standar Nasional Pendidikan, kecap seni salawasna dihijikeun jeung budaya (seni dan budaya). Upama diteuleuman leuwih jauh, dihijikeunna kecap seni jeung budaya téh mibanda harti yén atikan kasenian salawasna kudu nyoko kana budaya di lingkungan séwang-séwangan. Lantaran bangsa Indonésia mibanda kabeungharan budaya, tangtu baé di saban wewengkon téh nyampak seni jeung budaya nu mandiri, sarta béda jeung seni budaya séjén. Tong boro nyarita nasional, dalah di tatar Sunda ogé kalintang beungharna. Saban wewengkon, sasarina miboga seni jeung budaya nu mibanda ajén-inajén punjul, sarta boga ciri has séwang-séwangan.

Seni jeung budaya ieu pisan anu perelu ditépakeun ka barudak sakola, sangkan mikawanoh, anu kadituna dipiharep mikacinta. Numuwuhkeun rasa kacinta tur kareueus kana seni jeung budaya sorangan, kalayan lain hartina nutup diri kana seni jeung budaya global. Taya salahna mikawanoh tur mikaresep budaya mancanagara, tapi henteu mopohokeun seni jeung budaya banda sorangan. Lanataran, seni jeung budaya bangsa, tangtu karakteristikna béda jeung seni budaya deungeun.

Hususna di tatar Sunda, tangtu baé anu perelu diwanohkeun téh seni budaya Sunda. Réa urang deungeun nu ngahaja ngayakeun panalungtikan ngeunaan seni budaya Sunda, ku lantaran ngarasa kataji tur nganggap seni budaya Sunda linuhung. Tangtu baé kalintang lebarna lamun urang Sunda sorangan henteu mikawanoh.

Ngawanohkeun seni budaya Sunda bisa dimimitian ku népakeun basa Sunda jeung rupaning kamonésan basa Sunda dina ajén sastra, anu nyampak dina eumpaka lagu, sajak, carpon, jeung sajabana. Perelu ditandeskeun deui yén basa Sunda téh henteu kampungan. Basa Sunda ogé bisa jadi basa rupaning paélmuan. Komo deui lamun ngagedurkeun népakeun kabiasaan ngagunakeun aksarana. Mémang, aksara Sunda geus langka digunakeun, lantaran kalintang banggana lamun ngamimitian ngawanohkeun aksara Sunda, anu kakara kapaluruh sababaraha taun katukang; nepi ka kiwari ogé masih kénéh réa nu nganggap yén aksara Sunda téh “ha na ca ra ka”. Padahal nu saéstuna mah aksara Sunda téh “ka ga nga…”. Jadi, wajar lamun bangga diterapkeun dina kabiasaan sapopoé. Ku kituna, aksara Sunda mah geus puguh hésé, tinggal basana nu kudu digedurkeun téh, lantaran basa Sunda mah masih kénéh diparaké dina kahirupan sapopoé. Malah dina tayangan tivi nasional ogé, basa Sunda mindeng dipaké, sanajan ngan ukur di sabudeureun bobodoran. Kilang kitu, ku mindeng dikedalkeun ogé apan bisa nuduhkeun yén basa Sunda téh masih kénéh aya dikieuna, dipikawanoh, tur masih loba anu ngagunakeun dina kahirupan sapopoé. Nu leuwih utama, basa Sunda téh basa rasa, nu kalintang anteb tur nyurup digunakeun ku para nonoman urang Sunda.

BUANA

Buana atawa benua atawa banua nyaéta Daratan lega nu teu pegat. Dunya ieu munggaran dibagi kana buana-buana ku  ahli geografi jaman Hélénisme Iskandariyah. Migunakeun Iskandariyah salaku meridian utama, aranjeunna ngabagi oikoumene atawa marcapada nu bisa dicicingan ieu kana tilu bagian: Asia wétaneun Iskandariyah, Éropa kuloneun Iskandariyah jeung kaléreun laut mediterania, sarta Libya, nu dipikawanoh ku urang Romawi salaku Afrika, kuloneun Iskandariyah jeung kiduleun Méditerania.

Sacara géologis, beungeut Marcapada kabagi jadi sababaraha pelat téktonik, di antarana pelat buana, nu katutupan ku batu métamorf jeung batu sédimén nu kandel kayaning granit nu ngambang na kulit Bumi, nu lolobana mangrupa daratan; sedengkeun nu séjénna pelat samudra, nu diwangun ku lapisan basaltik ipis kulit nu padet, sarta katutup ku sagara. Aya genep pelat buana badag, ti nu pangbadagna nepi ka pangleutikna:

1.     Eurasia, lolobana na pelat Eurasia

2.     Afrika na pelat Afrika

3.     Amérika Kalér, lolobana na pelat Amérika Kalér

4.     Amérika Kidul na pelat Amérika Kidul

5.     Antartika na pelat Antartik

6.     Australia na pelat Australia

Para ahli géografi jeung sajarah nyimpulkeun pentingna nangtukeun daratan lega nu kasambungkeun ku sarupaning lemah sasak:

1.     Afrika-Eurasia: gabungan daratan Afrika jeung Eurasia

2.     Amérika: gabungan daratan Amérika Kalér jeung Kidul

Afrika-Eurasia leuwih mindeng dianggap superbuana.

Alatan béda budaya nu karasa dumasar kan aungal-unggal padumuk, geus ilahar pikeun ngabagi Érasia jadi Éropa jeung Asia. Sabenerna mah leuwih cocog lamun disebut wewengkon, lain buana sacara géologis atawa géografis. Ku cara nu sarua, ahli sajarah bisa ogé ngabagi Afrika-Érasia jadi Érasia-Afrika Kalér jeung Afrika Sub-Sahara.

Définisi ieu méré sababaraha modél alternatif:

·         7 wewengkon: Eropa, Asia, Afrika, Amerika Kaler, Amerika Kidul, Antarktika, katut Australia.

·         6 wewengkon: Eropa, Asia, Afrika, Amerika, Antarktika, katut Australia.

·         5 buana: Erasia, Afrika, Amerika, Antarktika, katut Australia.

·         4 buana: Afrika-Erasia, Amerika, Antarktika, katut Australia.

Tempo oge Daptar nagara dumasar buana, Gambar buana ti satelit.

LINGUISTIK

Geus diterima sacara umum, Linguistik nyata ilmu pengunaan bahasa manusia, serta linguist nyata jalma nu kalibet dina widang ulikan ieu. Ulikan linguistik bisa dipikirkan sapanjang tilu hal utama, nu tungtungna boleh dijelaskan saperti berikut:

·         Sinkronis jeung diakronis -- Ulikan basa sinkronis patali jeung wangun dina hiji kajadian; ulikan diakronis ngawengku sajarah basa (grup) sarta parobahan strukturalna sapanjang waktu.

·         Téoritis jeung terapan -- Linguistik Teoritis paduli kana carangka pikeun ngagambarkeun basa sarta teori individual ngeunaan aspék universal tina basa; lingusitik terapan nerapkeun teori ieu ka widang séjén.

·         Kontékstual jeung indepénden -- Linguistik disawang gumantung kana kumaha basa pakait jeung dunya sabudeureunana: fungsi sosial na, kumaha éta diakuisisi, kumaha éta diproduksi sarta dirasa. Linguistik Independen nimbang-nimbang basa pikeun tujuan manusa sacara individu, iwal externalities anu nyambung jeung hiji basa. Istilah pikeun dikotomi ieu lain pohara mapan -- Encyclopædia Britannica ngagunakeun macrolinguistics sarta microlinguistics minangka gantina.

Kalawan dikotomi ieu, sarjana anu nyebut dirina ngan ahli basa atawa ahli basa teoritis hungkul, kalawan tanpa kualifikasi deui, condong ka independen, linguistik sinkronis anu teoritis, nyaéta ngaku ayana sabot inti ti disiplin élmu.

ANGKLUNG

Para pamaén angklung bihari di Garut

Angklung nyaéta alat musik tradisional Sunda nu dijieun tina awi, dimaénkeun ku cara dieundeukkeun (awak buku awina neunggar sarigsig) sahingga ngahasilkeun sora nu ngageter dina susunan nada 2, 3, nepi ka 4 dina unggal ukuranana, boh nu badag atawa nu leutik. Laras (nada) nu dipaké angklung tradisional Sunda biasanasaléndro jeung pelog.

Dina kasenian Sunda, nu migunakeun alat musik tina awi di antarana angklung jeung calung. Anapon awi nu sok dipaké nyieun ieu alat musik biasana tina awi wulung (awi nu kelirna hideung) jeung awi temen (kelir bodas). Sada nu kaluar tina angklung jeung calung asalna sarua, nyaéta tina solobong awi nu ngelentrung lamun ditabeuh (diadu).

Angklung geus dipikawanoh ku masarakat Sunda ti jaman karajaan Sunda, di antarana pikeun ngagedurkeun sumanget dina pangperangan. Fungsi angklung pikeun ngahudang sumanget ieu jadi sabab dicaramna ieu kasenian ku pamaréntah jajahanHindia Walanda.

Kasenian angklung kiwari leuwih mekar deui, ku ayana unsur ibing luyu jeung kapentinganana, misalna dina upacara ngarakparé kana leuit (ngampih paré, nginebkeun) jeung dina mangsa mitembeyan melak paré (ngaseuk).

MINYAK BUMI

Kompa minyak konvénsional di Sarnia, Ontario

Minyak bumi atawa pétroleum (tina basa Yunanipetra – batu jeung elaion atawa basa Latin oleum –minyak), minyak atah (crude oil), ogé katelahemas hideung, hartina cairan kentel, warnana kopi atawa semu héjo, nu mangrupakeun campuran rupa-rupa hidrokarbon, utamana golongan alkana, sarta kandungan lianna nu aya di lapisan luhur dina jerokulit Bumi. Minyak bumi utamana dipaké pikeunbahan bakar nu penting pisan salaku sumber énergi(IEA Key World Energy Statistics). Minyak bumi ogé mangrupakeun bahan baku pikeun rupa-rupa produk bahan kimia, di antarana pangleyur, pupuk,péstisida, jeung plastik.

CARITA PONDOK

Carita pondok atawa mindeng disingkat minangka carpon nyaéta hiji wangun prosa naratif fiktif. Carita pondok condong munel sarta langsung dina tujuanana dibandingkeun karya-karya fiksi anu leuwih panjang, kawas novella (dina pengertian modern) sarta novel. Alatan singgetna, carita-carita pondok hasil ngandelkeun téknik-téknik sastra kawas inohong, plot, téma, basa sartainsight sacara leuwih lega dibandingkeun jeung fiksi anu leuwih panjang. Caritana bisa mangrupa sagala rupa jenis.

Carita pondok asalna tina anekdot, hiji kaayaan anu digambarkan singget anu kalawan gancang anjog kana tujuanana, paralel jeung talari carita lisan. Kalawan mecenghulna novel anu realistis, carita pondok mekar minangka hiji miniatur, contona dina carita-carita karya E.T.A. Hoffmann sarta Anton Chekhov.

Asal-usul

Carita pondok asal-muasalna mah tina talari carita lisan anu ngahasilkeun carita-carita kawentar kayaning Iliad sarta Odyssey karya Homer. Carita-carita eta ditepikeun dina wangun puisi anu mibanda wirahma, kalayan wirahma anu mibanda fungsi minangka pakakas pikeun nulungan jalma pikeun nginget caritana. Bagian-bagian singget tina ieu carita teh, dipuseurkeun kana naratif-naratif individu anu bisa ditepikeun dina hiji kasempetan pondok. Sakabéh caritana kakara katémbong saupama sakabéh bagean caritana geus ditepikeun.

Fabel, anu umumna mangrupa carita rahayat kalawan talatah-talatah moral di jerona, cenah dianggap ku sajarahwan Yunani Herodotus minangka hasil timuan saurang budak Yunani anu ngaranna Aesop dina abad ka-6 SM (sanajan aya carita-carita séjén anu asalna ti bangsa-bangsa séjén anu dianggap asalna ti Aesop). Fabel-fabel kuna ieu kiwari dipikawanoh minangka Fabel Aesop. Tapi aya ogé anu mikeun definisi séjén patali jeung istilah fabel. Fabel, dina hasanah Sastra Indonésia remen ogé, diartikeun minangka carita ngeunaan sato. Carita fabel anu populer contona Carita Si Peucang, jeung sajabana.

Saterusna, jenis carita mekar ngawengku sage, mite, sarta legenda. Sage mangrupa carita kapahlawanan. Contona Joko Dolog. Mite leuwih menyaran dina carita anu patali jeung kapercayaan balaréa satempat ngeunaan hiji hal. Contona Nyi Roro Kidul. Sedengkeun legenda ngandung harti minangka hiji carita ngeunaan asal usul lumangsungna hiji tempat. Contona Banyuwangi.

Wangun kuna séjénna tina carita pondok, nyaéta anekdot, populer dina mangsa Kakaisaran Romawi. Anekdot boga fungsi kawas paumpamaan, hiji carita realistis anu singget, anu ngawengku hiji talatah atawa tujuan. Réa tina anekdot Romawi anu aya keneh kiwari dikumpulkeun dina Gesta Romanorum dina abad ke-13 atawa 14. Anekdot tetep populer di Éropa nepi ka abad ke-18, sedengkeun surat-surat anekdot eusina fiksi karya Sir Roger de Coverley dipedar.

Di Éropa, talari nyaritakeun lisan mimiti ngembang jadi carita-carita nu ditulis dina munggaran abad ka-14, utamana pisan mah kalawan medalna karya Geoffrey Chaucer Canterbury Tales sarta karya Giovanni Boccaccio Decameron. Kadua buku ieu disusun tina carita-carita pondok anu misah (ti anekdot lucu tepi ka fiksi sastra anu dikarang kalawan hade), anu ditempatkeun di jero carita naratif anu leuwih badag (hiji carita carangka), sanajan pakakas carita carangka henteu diadopsi ku kabéh nu nulis. Dina ahir abad ka-16, sawaréh tina carita-carita pondok anu pangpopulerna di Éropa nyaéta "novella" poek anu tragis karya Matteo Bandello (hususna dina tarjamahan Perancisna). Dina mangsa Renaisan, istilah novella dipaké pikeun ngarujuk dina carita-carita pondok.

DAFTAR PUSTAKA

http://galuh-purba.com/atikan-kasenian-di-sakola-napak-dina-budaya-bangsa/

http://galuh-purba.com/category/kumpulan-artikel-sunda/

http://www.google.co.id/#q=artikel+sunda+masyarakat+adat

R.A Darnadibrata, .Kamus Basa Sunda. Kiblat 2006. Bandung

suku sunda (diaksés tanggal 26 Oktober 2011)

http://id.wikipedia.org/wiki/Kerajaan_Sunda_Galuh - Thu, 12 Sep 2013 07:37:00 GMT

http://id.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Daftar_kosakata_bahasa_Indonesia_yang_sering_salah_dieja - Sun, 15 Sep 2013 01:00:00 GMT

http://www.dhono-wareh.com/2013/03/download-daftar-peserta-lulus-uka.html - Thu, 12 Sep 2013 18:15:00 GMT

34